ارگ کریم خان

ارگ کریم خان شیراز یکی از یادگاری‌های باشکوه دوران زندیه است که در مرکز شهر قرار دارد. این ارگ یکی از ارزشمندترین جاهای دیدنی شیراز به‌شمار می‌رود و سالیانه گردشگران داخلی و خارجی زیادی را به سوی خود جذب می‌کند. این ارگ تاریخی در طول تاریخ بارها تغییر کاربری داده و پستی و بلندی‌های روزگار را به چشم دیده است. در این مقاله همراه گردشی تاپ باشید تا درباره تاریخچه و معماری این سازه باشکوه توضیح دهیم.

تاریخچه ارگ کریم خان

کریم خان زند پس از به سلطنت رسیدن، ارگی به نام خودش جهت زندگی و مکانی برای سلطنت خود در شیراز بنا کرد و حکومتش را از همان‌جا آغاز نمود. تاریخ ساخت این ارگ به سال 1145 هجری شمسی بازمی‌گردد. این ارگ قلعه‌ای نظامی و مسکونی محسوب می‌شد که پس از دوران زندیه دست‌خوش تغییراتی شد.

کریم خان زند با ذوق معماری که داشت، تصمیم به ساخت میدانی مانند میدان نقش جهان اصفهان گرفت. از این رو به دستور او میدانی بزرگ در شمال شیراز قدیم ساخته شد و آن را میدان توپخانه نامیدند. ارگ کریم خان درست در غرب میدان توپخانه قرار دارد.

با سقوط حکومت زندیه و به سلطنت رسیدن آقا محمدخان قاجار، ایشان به دلیل دشمنی که با کریم خان زند داشت، دستور تخریب برخی بناهای ساخته شده در شیراز را داد که خوشبختانه ارگ کریم خان جزو بناهای تخریبی نبود و به عنوان دارالحکومه انتخاب شد تا حاکمان محلی در آن زندگی و حکمرانی کنند. متاسفانه این ارگ ثبات مشخصی نداشت و توسط حاکمان محلی شیراز تغییراتی روی آن انجام می‌شد. آنها طرح و نقاشی‌های دوره زندیه را با گچ پوشانده و تزئینات دیگری را ایجاد می‌کردند.

اما پس از دوران قاجار با شروع دوره پهلوی، ارگ کریم خان تغییر کاربری داد و به عنوان زندان شهربانی انتخاب شد که در این مدت تخریب‌های زیادی بر روی این ارگ زیبا صورت گرفت. نقاشی دیوارها با گچ پوشانده شد و تالارهای آن را دو طبقه کردند تا جای کافی برای زندانیان داشته باشند. بالاخره در سال 1350 این بنای تاریخی در اختیار اداره فرهنگ و هنر قرار گرفت و پس از مرمت و بازسازی در خرداد ماه سال 1351، به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

ارگ کریم خان کجاست؟

ارگ کریم خان در مرکز شهر شیراز، ابتدای خیابان کریم خان زند، نبش میدان شهرداری قرار گرفته است. برای رسیدن به این جاذبه تاریخی می‌توانید از سیستم حمل و نقل عمومی مانند مترو استفاده کنید و در ایستگاه زندیه پیاده شده و به تماشای این ارگ زیبا بروید. همچنین اگر می‌خواهید با اتوبوس به اینجا بیایید باید در ایستگاه میدان شهدا پیاده شده و مسیری کوتاه را پیاده‌روی کنید.

اگر قصد دارید از ماشین خودتان برای رسیدن به ارگ کریم خان استفاده کنید، از لوکیشن پایین می‎توانید برای مسیریابی استفاده کنید.

لوکیشن در نشان

معماری ارگ کریم خان

کریم خان زند یا همان وکیل الرعایا، خود نیز یکی از برجسته‌ترین معماران بود و برای ساخت ارگ خود از ماهرترین معماران با بهترین مواد و مصالح کمک گرفت. ارگ مستطیل‌شکل است و از دو بخش نظامی و مسکونی تشکیل شده‌است. مساحت ارگ کریم خان به 13 هزار متر مربع می‌رسد و زیربنای آن 4 هزار مترمربع است.

جالب است بدانید سبک معماری به کارگرفته شده در آن از نوع معماری درونگرا است. این سبک معماری را که بیشتر در اصفهان می‌بینیم، بیرون بنا ساده و بدون تزئینات خاص، اما درون آن پر از نقش و تزئینات ظریف است. در بالای سردر ورودی ارگ کاشی کاری چشم‌نواز از نوع هفت رنگ را می‌بینیم که بسیار زیبا صحنه نبرد رستم با دیو سفید را به تصویر کشیده است. قدمت این نقاشی به دوران قاجار برمی‌گردد.

4 برج به ارتفاع 14 متر در چهار گوشه این ارگ و دیوارهایی با ارتفاع 12 متر خودنمایی می‌کنند که جنبه دفاع از قلعه را داشته‌اند. از برج‌های ارگ برای دیدبانی، اسلحه‌خانه و محلی برای استراحت سربازان استفاده می‌شد. همچنین خندقی دورتادور ارگ وجود دارد که امنیت بالای ارگ کریم خان را نشان می‌دهد.

در قسمت درونی ارگ با فضایی کاملا متفاوت روبرو خواهید شد. دقت و ظرافت بنا در جای‌جای این ارگ به چشم می‌خورد. بخش مسکونی آن در سه جهت شمالی، جنوبی و غربی ساخته شده‌ که هرکدام شامل یک ایوان با دو ستون و شش اتاق در دو طرف آن است. در قسمت شمالی ارگ حیاط خلوتی به همراه چند اتاق کوچک مجزا قرار دارد که احتمال می‌رود از آنجا به عنوان آشپزخانه استفاده ‌می‌شده است.

در تالار‌ها ارسی کار شده است؛ اُرُسی به پنجره‌های مشبک چوبی با شیشه‌های رنگی گفته می‌شود که جلوه‌ای خاص به تالارها می‌دهد. سقف‌های درون عمارت، طاق‌دار با مقرنس‌های گچی است و با نقاشی‌های عصر صفوی تزئین شده‌اند. برای ترسیم این نقاشی‌های خاص از موادی همچون جیوه، طلا، گل اخرا و سایر مواد معدنی استفاده شده است. اتاق‌های ارگ از داخل به هم راه دارند و بدون استفاده از فضای بیرونی نیز می‌توان به همه اتاق‌ها دسترسی داشت.

قسمت های مختلف ارگ کریم خان

این ارگ زیبا شامل چندین بخش بوده که ما مهم‌ترین آن‌ها را برایتان بازگو می‌کنیم.

حوض های آب ارگ کریم خان

در مقابل هر ایوان، حوضی مستطیل‌شکل بنا شده است. حوض‌ها با سنگ‌های یکپارچه ساخته شده‌اند و چند فواره زیبا را شامل می‌شوند. جنس سنگ‌های به استفاده شده برای ساخت حوض، آهک معروف به اتابک است که در برابر آب بسیار مقاوم است. حوض‌های بخش شمالی و جنوبی در انتها به یک حفره مکعبی‌شکل از جنس سنگ منتهی می‌شود.

در دیار قدیم، آب این مجموعه از قنات رکن‌آباد شیراز معروف به رکنی تامین می‌شد که در آن موقع جزو بهترین قنات‌های شیراز بود؛ امروزه به دلیل از بین رفتن این قنات، سیستم آبرسانی ارگ نیز قطع شده‌است.

شاه نشین ارگ کریم خان

شاه نشین ارگ قسمتی آفتاب‌گیر از خانه است که از سایر اتاق‌های ارگ وسیع‌تر و سقف آن مرتفع‌تر است. همچنین به آن سه دری، پنج دری، بهشت پیرایه یا تالار بلندپایه نیز می‌گویند. این شاه‌نشین‌ها در قسمت شمالی، جنوبی و غربی ارگ کریم خان واقع شده‌اند و با معماری زیبا و خاصی تزئین شده‌اند. قسمت شمالی مناسب زمستان، غربی مناسب تابستان و شاه‌نشین جنوبی در همه فصول کاربرد داشت.

شاه‌نشین شمالی مناسب فصل زمستان بود و به دلیل موقعیت مکانی که داشت هوای داخل آن گرم بود. دو ستون با سنگ گندمک به صورت یکپارچه در این شاه‌نشین قرار دارد که بر روی آن طرح و نقش‌های گل شاه عباسی دیده می‌شود. شاه نشین اصلی ارگ، در ضلع غربی قرار دارد که در فصل تابستان از آن بهره می‌بردند. این شاه‌نشین در مقابل حوض بزرگ حیاط ارگ قرار دارد تا هوای سرد و مطبوع به داخل آن جریان پیدا کند. این قسمت با ستون‌های چوبی و مارپیچ از جنس درخت سرو تزئین شده‌اند.

حمام ارگ کریم خان

این حمام جزو اولین حمام‌های خصوصی در ایران شمرده می‌شود. می‌توان گفت حمام ارگ دست‌نخورده‌ترین قسمت ارگ کریم خان زند محسوب می‌شود که به طور اختصاصی برای کریم خان و خانواده‌اش بنا شده ‌بود. حمام در ضلع جنوبی شرقی قرار دارد و دارای بخش‌هایی همچون رختکن، حوض هشت‌گوش، گرم‌خانه، نورخانه، سکو، نشیمنگاه و خزینه است.

سقف رختکن آن با عرق‌چین آجری ساده بنا شده‌ است؛ اما در قسمت گرم‌خانه، چهار ستون سنگی یکنواخت با تزئینات بسیار شگفت‌انگیز زیبایی خاصی به این حمام داده است. در کف حمام دالان‌هایی که به آن‌ها گربه‌رو گویند قرار دارد که کار آن‌ها انتقال گرما از گرم‌خانه به داخل حمام است.

در وسط حمام ارگ کریم خان حوضی هشت‌ضلعی قرار گرفته است. همچنین در رختکن حمام مکانی برای نشستن و استراحت و خوردن چای و قلیان تعبیه شده‌است. این مکان تنها برای تعویض لباس استفاده نمی‌شده بلکه برای حجامت، ماساژ، خالکوبی، صحبت کردن و صرف چای بوده‌است.

جاذبه های دیدنی اطراف ارگ کریم ‌خان

• بازار وکیل شیراز (فاصله: 800 متر)
• حمام وکیل شیراز (فاصله: 550 متر)
• باغ ارم شیراز (در فاصله 3.3 کیلومتری)
• موزه پارس (با فاصله 500 متر)
• خانه تاریخی فروغ‌الملک (فاصله: 1 کیلومتر)
• دروازه قرآن (در فاصله 3 کیلومتری از این ارگ تاریخی)

نکات تکمیلی

• هزینه بازدید از این ارگ با عظمت برای گردشگران ایرانی 5 هزار تومان و برای گردشگران خارجی 50 هزار تومان است.
• شما می‌توانید همه روزه از ساعت 8:30 تا 20:00 از این مکان دیدن کنید.
• بهترین زمان بازدید از ارگ کریم خان، فصل بهار و ایام نوروز است، چرا که هرساله کالسکه به همراه اسب‌هایی برای گرداندن مسافران به دور ارگ در نظر گرفته می‌شود.
• آثار باقی‌مانده از گذشتگان نشان هویت و فرهنگ و تمدن ماست؛ پس به‌عهده ماست که در حفظ آن کوشا باشیم. متاسفانه برخی از افراد با نوشتن یادگاری بر روی دیوارها نمای ارگ را به شدت زشت می‌کنند.

کلام آخر

شیراز شهری است که با جاذبه های تاریخی خود گردشگران زیادی را در طول سال شگفت‌زده می‌کند. ارگ کریم خان جزو آن دسته از مکان‌هایی است که اگر عاشق تاریخ و باستان شناسی باشید، می‌تواند شما را راضی کند. در این مقاله از گردشی تاپ سعی کردیم شما را بیشتر با این مکان به‌جا مانده از دوران زندیه آشنا کنیم. خوشحال می‌شویم اگر تجربه خود را از این ارگ تاریخی با سایر کاربران به اشتراک بگذارید.

سوالات متداول